سلسله‌مراتب تشرف به اماکن مقدس در شهرهای تاریخی- مذهبی ایران نمونه موردی: شهر قم در دوران صفوی و قاجار

پژوهش‌های متعددی پیرامون ضرورت وجود و کیفیت‌ سلسله‌ای از فضاهای متوالی در مورد ورودی اماکن تاریخی - مذهبی ایران به انجام رسیده، اما نسبت به تأثیر این سلسله‌مراتب در ادراک مخاطب پژوهش‌های کمی صورت گرفته است. سلسله‌مراتب ورود به شهرهای تاریخی-مذهبی که دارای اماکن مقدس هستند و مخاطب (زائر) به شوق زیارت و به منظور برطرف شدن حاجات خود وارد آنجا ‌می‌شود، نیازمند بررسی بیشتری است. این مقاله در تلاش است تا شناخت سلسه‌مراتب تشرف به حرم حضرت معصومه (س) در دوره صفوی و قاجار در مقیاس معماری و شهری را مورد بررسی قرار دهد. همچنین به دنبال پاسخ این پرسش است که وجود سلسله‌ای از فضاهای ورودی چه تأثیری بر ادراک و رفتار زائرین حضرت معصومه (س) می‌گذارد؟ برای ایجاد تصویری مناسب از تشرف به شهر مقدس قم در دوره‌ی صفوی و قاجار می‌بایست با روش تحقیق توصیفی و تفسیری و با استفاده از منابع و اسناد کتابخانه‌ای به این مهم دست یافت. مهم‌ترین منابعی که می‌تواند تصویر گذشته‌ی شهر قم و حرم حضرت معصومه (س) را بازسازی کرد. منابع مکتوب تاریخ شهر قم، منابع تصویری (نقشه، گراور و عکس) و به‌خصوص سفرنامه‌هایی است که از قم عبور کرده‌اند. از آنجایی که این پژوهش درجستجوی تأثیرات روانی و ادارکی مبادی ورودی شهر قم در گذشته بوده، متن سفرنامه‌ها که بیان ادراک و احساس خاص سفنامه‌نویسان در نخستین دیدار است، مهم‌ترین منبع پژوهش هستند. حاصل بررسی‌ متون سفرنامه‌ها و منابع تصویری در روند این پژوهش، تصویر مشخصی از سلسله‌مراتب تشرف به شهر قم را نشان می‌دهد. سلسله‌مراتب تشرف از فاصله حدود ۲۵ کیلومتری شهر قم با رؤیت گنبد حرم حضرت معصومه (س) شروع و تا داخل فضای گنبدخانه ادامه داشته است. در این نوشتار سلسله‌مراتب تشرف به حرم حضرت معصومه (س) با ذکر جزئیات فضاهای متوالی و تأثیرات آن بر ادراک مخاطبان و زائران برای نخستین بار معرفی می‌شود.